Từ bunraku có nguồn gốc tương đối mới. Trong số nhiều nhà hát rối của thời kỳ Edo, duy nhất chỉ có Bunraku-za, do Banrakuken Uemura lập nên vào đầu thế kỷ 19 ở Osaka, hoạt động hiệu quả về mặt thương mại trong xã hội Nhật hiện đại, và bunraku trở nên có nghĩa là “kịch rối chuyên nghiệp”.
Biểu diễn bunraku bao gồm 4 yếu tố: các con rối bằng một nửa hoặc 2/3 kích thước người thật; chuyển động của các con rối do những người điều khiển đảm trách; tiếng nói của các nhân vật do một người kể chuyện gọi là tayu phụ trách; và âm nhạc do một người chơi loại đàn 3 dây gọi là shamisen.
Những người điều khiển các con rối thường mặc quần áo đen, chỉ người điều khiển chính để hở mặt còn các trợ lý thậm chí chụp kín đầu để trở nên “vô hình” trong mắt khán giả. Một người tayu phải lồng tiếng cho tất cả các con rối trên sân khấu, bao gồm cả nhân vật đàn ông, phụ nữ lẫn trẻ em, nên giọng nói phải có âm vực rộng.
Một đặc điểm nổi bật về âm thanh trong bunraku là tiếng nhạc trầm du dương của đàn shamisen, trái ngược với âm thanh cao của đàn shamisen teno trong kịch kabuki. Trong kịch kabuki có thể sử dụng giàn nhạc gồm 10 đàn shamisen trở lên nhưng trong bunraku thông thường chỉ có một nhạc công mà thôi. Trong bunraku, chuyển động của các con rối phải khớp với câu chuyện kể của tayu và âm thanh đàn shamisen. Nhạc công chơi shamisen thông thường là người quyết định tốc độ kể chuyện và thời gian đối với hành động của con rối.
Con rối Bunraku
Có kích cỡ bằng tầm 2/3 so với người thật. Những con rối được xuất hiện trên một bục lớn gần sân khấu với sự điều khiển của bàn tay con người ở phía sau. Lúc đầu khán giả thường tập trung vào con người hơn là con rối, nhưng càng đi sâu vào vở rối, họ sẽ càng ngày càng bị cuốn hút hơn bởi sắc thái tình cảm cũng như những động tác như người thật của con rối.
Tất cả các con rối đều có một bộ khung chung. Có khoảng 50 đầu bằng gỗ có sẵn, được gọi là kashira, mô tả các loại nhân vật khác nhau, từ các anh hùng đại trượng phu (bunshichi) cho đến những cụ già đau khổ (baba).
Khoảng 40 hoặc 50 con rối được sử dụng trong một vở kịch. Nếu được giữ gìn cẩn thận, chúng có thể sử dụng được trong vòng 150 năm. Tóc của chúng được làm bằng sợi tóc người thật và lông bò Tây Tạng, bởi người người thợ thủ công có tay nghề cao. Mất khoảng 3 tuần để làm nên những bộ tóc giả như vậy. Có khoảng 80 kiểu tóc khác nhau dành cho rối nam và 40 kiểu cho rối nữ.
Mỗi con rối được điều khiển bởi ba nghệ sĩ múa rối: một dành cho chân; một dành cho tay trái và các hoạt động của cơ thể; một dành cho tay phải và đầu bao gồm cả việc kiểm soát chuyển đổi nét mặt.
Nghệ sĩ múa rối mặc quần áo màu đen, trùm khăn màu đen lên mặt, chỉ người chỉ đạo chính là được hở mặt. Để trở thành những người nghệ sĩ tài ba, họ thường được đào tạo từ khi mới 15 tuổi. Họ phải học được cách chuyển động cơ thể thuần thục. 10 năm dành cho việc học chuyển động tay và 10 năm tiếp theo cho chuyển động chân. Ngày nay, ước tính chỉ có khoảng 40 nghệ sĩ múa rối còn lại ở Nhật bản.
Các loại đầu con rối nổi tiếng
1. Bunhichi
Con rối này có bộ lông mày rất rậm và dài, mắt to và môi dày, thường tượng trưng cho những vị thủ lĩnh hay anh hùng dan tộc đầu đội trời, chân đạp đất. Đôi khi lại ám chỉ những tuyến nhân vật hay gây tội ác
2. Kenbishi
Con rối này khá “điển trai”. Thường đóng những vai hiền từ nhân hậu. Khác với Bunhuchi, nó không bao giờ là đại diện cho tội ác.
3. Danhichi
Với đôi mắt gườm gừ, cằm đầy, khuôn mặt vuông chữ điền, nhân vật này đối lập với hình tượng các anh hùng.
4. Komei
Con rối này gắn liền với hình ảnh những người đàn ông 40, 50 tuổi, có ngoại hình chín chắn và chững chạc
5. Genda
Genda đại diện cho những thanh niên trai tráng, khỏe mạnh, thu hút chị em và rất nhạy cảm.
6. Musume
Con rối này biểu trưng cho các cô gái ở độ tuổi 18 trở xuống, thường là chưa có chồng và phong thái rất đoan trang, thùy mị.
7. Baba
Đây là hình ảnh của một phụ nữ tuổi trung niên, với đức tính nhân từ, bác ái, độ lượng.
8. Keisei
Con rối này diễn tả hình ảnh một phụ nữ quý phái, thường là ở tầng lớp cao trong xã hội.
Năm 2003, Bunraku đã được UNESCO công nhận là một trong những kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại.
Hiện nay Bunraku thường được trình diễn chủ yếu tại các nhà hát quốc gia ở Osaka và Tokyo.
Nhà hát múa rối quốc gia Nhật Bản được đặt tại phường Minami, Osaka. Giá vé thường rơi vào khoảng từ 35 đến 50 USD. Có cả tai nghe dịch sang tiếng anh dùng cho người nước ngoài.
Bunraku đã từng rất phổ biến và được người dân ưa chuộng, nhưng dần dần, lượng khán giả đã ngày càng ít đi do giới trẻ hiện nay tiếp xúc nhiều với công nghệ và lãng quên dần với văn hóa truyền thống dân gian.
Theo reds.vn và duhochoasen.com
